Elista, de boeddhistische schaakhoofdstad

(Uit de 'archieven'. Dit stuk heb ik geschreven voor het tijdschrift van SIB-Leiden op verzoek van een vriend. Het stukje is gepubliceerd in SIB-Atlas, december 2013)

Aan de oostgrens van Europa, nabij de Russische stad Astrakhan en de monding van de rivier de Wolga, aan de Kaspische Zee, ligt de republiek Kalmykië. Dit republiekje, dat voornamelijk uit steppeland en woestijn bestaat, is onderdeel van de Russische Federatie en is de enige boeddhistische republiek op het Europese continent. Het is in de hoofdstad Elista dan ook in geen enkel opzicht opmerkelijk dat een typisch Leninbeeld een plein moet delen met één of meerdere boeddhistische tempels. Elista is met haar ongeveer 104 duizend inwoners de grootste stad van de arme republiek en staat niet alleen bekend om haar tempels, maar ook heeft zij naam gemaakt als aspirant wereldschaakhoofdstad.

Chess City

Schaak? Ja, inderdaad: schaak! Nabij Elista ligt namelijk Chess City: een in 1998 aan de steppe ontworsteld stukje stad, waarin de vier verdiepingen tellende City Chess Hall centraal staat. Rondom deze reusachtige schaakhal ligt een dorp dat wel wat weg heeft van een Olympisch dorp en waarin onder andere een conferentiecentrum, een openbaar zwembad en een museum van Kalmykse boeddhistische kunst te vinden zijn. Daarnaast domineert de schaaksport het straatbeeld. In de gebouwen, maar ook op de straten, zijn sculpturen te vinden die deze nobele sport lof toe dragen.

Het bouwen van Chess City was een persoonlijke hobby van Kirsan Nikalojevitsj Iljoemzjinov, een politicus die president was van de Russische autonome republiek van 1993 tot 2010. Deze oligarch was ten tijde van de bouw van Chess City tevens president van de FIDE (Fédération internationale des échecs – de Wereldschaakfederatie) en zette alles in het werk om de schaakstad af te hebben vóór de 33^e Schaakolympiade, die dan ook in 1998 in deze stad plaatsvond. Iljoemzjinov wordt wereldwijd gezien als een corrupte en incapabele leider, die in 1994 de grondwet van de republiek afschafte; hij en hij alleen bepaalde vanaf toen het beleid.

Hoewel Kalmykië één van de armste regio’s van Rusland is, gaf Iljoemzjinov drie keer zoveel geld uit aan zaken zoals het nationale voetbalelftal dan aan onderwijs. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Elista zo groot is geworden als schaakstad. Chess City heeft naast de schaakolympiade van 1998 ook nog onderkomen geboden aan de Wereldkampioenschappen Schaken voor Vrouwen in 2004 en de Wereldkampioenschappen in 2006.  Zo heeft het dus maar liefst drie keer sinds haar bouw daadwerkelijk schaaktoernooien van wereldformaat mogen organiseren. Deze sporadische bezetting houdt Iljoemzjinov echter niet tegen te dromen van nog grootsere plannen: de uitbreiding van Chess City met enkele theaters, musea, scholen en religieuze centra staat op de agenda.

Een tempel op het Leninplein in Elista. Bron: Wikimedia Commons

Ostap Bender

Als deze Chess City, gelegen midden in de steppes die zich uitstrekken van de Wolga tot aan de Noordelijke Kaukasus, nog niet opmerkelijk genoeg is, dan is het wel de reden tot het bouwen van deze stad. Iljoemzjinov werd niet alleen door zijn voorliefde voor schaak tot het bouwen van de stad bewogen, maar ook door zijn bewondering voor Ostap Bender. Deze Ostap Bender is een bekend persoon in Rusland en in verschillende Russische steden (waaronder Elista) zijn beelden van hem te vinden. Een markant personage dus, die Ostap. Het enige probleem is: hij heeft nooit bestaan! Ostap Bender is een geliefd personage uit de twee romans van het Russisch/Oekraïense schrijversduo Ilja Ilf en Jevgenij Petrov dat aan het begin van de twintigste eeuw actief was.

Maar hoe kon dit fictieve personage zó inspireren dat Iljoemzjinov midden in de steppes van zijn straatarme republiek een heuse schaakstad uit de grond stampte? De beste man liet zich waarschijnlijk leiden door een passage uit het boek De Twaalf Stoelen dat werd uitgegeven in 1928. In dit boek van Ilf en Petrov staan oplichter Ostap Bender en zijn reisgezel Vorobjaninov centraal. Ten tijde van de Nieuwe Economische Politiek onderneemt het tweetal een reis door Rusland, op zoek naar de verdwenen huisraad van de schoonmoeder van Vorobjaninov, die hierin de familiejuwelen had verstopt. In de bewuste passage bevinden Bender en Vorobjaninov zich in een klein dorpje aan de Wolga, Vasjoeki geheten. Beiden hebben geen geld om verder te reizen, maar gelukkig heeft Ostap een plan: hij introduceert zichzelf aan de leden van de lokale schaakclub als schaakgrootmeester en weet hen over te halen tot het organiseren van een avond waarin hij, de grootmeester, simultaanschaak zal spelen op 160 borden. Het enige probleem is, dat Ostap nog nooit heeft geschaakt!

Op de avond zelf houdt Ostap een toespraak aan de geïnteresseerde (en betalende) menigte waarin hij een oproep doet om Vasjoeki internationaal middels een schaaktoernooi als schaakhoofdstad op de kaart te zetten. Zijn plannen gaan wel heel ver: “Een toernooi waar de grootste wereldkampioenen aan deelnemen, trekt immers schaakliefhebbers uit de hele wereld. Honderdduizenden mensen, rijke welgestelde mensen, komen spoorslags naar Vasjoeki.” 

Monument voor Ostap Bender in Elista. Bron: Wikimedia Commons

De opkomst van Chess City

Bender vervolgt zijn rede: “Om van Vasjoeki een schaakstad te maken met internationale roem moet er nog wel veel gebeuren. Punt één: het rivierverkeer kan een dergelijke hoeveelheid passagiers niet aan. Het volkscommissariaat van Transport legt daarom een snelspoor Moskou-Vasjoeki aan. Dat is één en heeft grote voordelen voor het stadje gezien het beter bereikbaar wordt. Het paleis waarin het toernooi gehouden wordt, is ook een ding, want dat moet verbouwd worden om alle gasten te kunnen ontvangen. Dat geldt ook voor de bouw van garages voor het autoverkeer van de gasten. Nu, wat dat snelspoor Moskou-Vasjoeki betreft. Dat zal ongetwijfeld niet over de vervoerscapaciteit beschikken om alle gegadigden naar Vasjoeki te vervoeren. Daaruit vloeit de luchthaven ‘Groot Vasjoeki’ voort van waaruit een regelmatig vertrek van postvliegtuigen en luchtschepen naar alle einden der wereld, Los Angeles en Melbourne incluis, plaatsvindt.”

Al deze ontwikkelingen die in het boek genoemd worden als gevolg van een opkomend schaaktoerisme inspireerde Iljoemzjinov om van Elista een schaakstad te maken.

In het boek loopt het gelukkig goed af met Benders escapades in Vasjoeki: de toehorende menigte ligt aan zijn lippen bij deze toespraak, maar als het echt op schaken aankomt, wordt Bender ontmaskerd. Samen met Vorobjaninov steelt hij een roeibootje terwijl hij achtervolgd wordt door een boze menigte. Als het bootje van de achtervolgers vervolgens omslaat, weten Bender en Vorobjaninov zich veilig uit de voeten te maken en vervolgen zij hun weg.

En zo gebeurt het dat de Chess City is verrezen in de steppe van Kalmykië. Eén passage uit een boek, één oligarch met geld en macht en zo wordt een bedenksel van twee schrijvers werkelijkheid in de late jaren van de twintigste eeuw.

Ostap (gespeeld door Archil Gomiashvili) wordt ontmaskerd. Uit de verfilming van 'De Twaalf Stoelen', Mosfilm, 1971.