Wie zich in de aanloop naar 9 mei in Rusland bevindt, kan er
bijna niet omheen: het lintje met daarop twee oranje en drie zwarte strepen. In
de dagen voor de Dag van de Overwinning, waarin de overwinning op
Nazi-Duitsland wordt herdacht, wordt dit St. Jorislintje (Георгиевская лента) door vrijwilligers uitgedeeld aan wie maar wil. Bij metrostations,
in boekwinkels, bij postkantoren: overal liggen stapels van deze lintjes of
worden deze uitgedeeld door vriendelijk glimlachende dames.
Dankzij de populariteit van het lintje zou je vermoeden dat
het hier gaat om een traditie die al bestaat sinds de Tweede Wereldoorlog zelf.
De geschiedenis van het lintje gaat echter nog verder terug en is redelijk
opvallend: het lintje droeg niet altijd dezelfde naam en werd ook lang niet
altijd gebruikt als eerbetoon aan strijders tégen het fascisme en vóór het
communisme.
Laten we bij het begin beginnen: in 1769 roept tsarin
Ekaterina II de Orde van St. Joris de Overwinningsdrager (Орден Святого Георгия
Победоносца) in het leven. Deze onderscheiding bestond uit een medaille (een
kruis met een afbeelding van St. Joris) en het inmiddels meermalen genoemde
lint. Dit lint was in feite een grootlint dat over de rechterschouder gedragen diende
te worden en had aanvankelijk de kleuren zwart en geel, tot een wetswijziging
in 1913, waarbij geel door oranje werd vervangen. De kleuren symboliseren het
slagveld: geel/oranje verwijzen naar vuur en zwart naar de daaruit opstijgende
rook.
 |
| Generaal Koetoezov - over zijn schouder zien we het St. Jorislint |
Tijdens de revoluties in 1917 werd een eind gemaakt aan het
tsaristische bewind, de communisten grepen de macht en vervolgens brak de
burgeroorlog tussen de ‘Roden’ en de ‘Witten’ uit. Het St. Jorislint raakte tijdens
deze oorlog niet in onbruik, omdat de Witten het lint bleven dragen.
Nadat de Witten verslagen zijn en de communisten de gehele,
net opgerichtte Sovjet-Unie onder controle hebben, lijkt de rol van het lint te
zijn uitgespeeld. Het lint verwijst naar een heilige en dat is de communisten
natuurlijk een doorn in het oog. De orde van St. Joris wordt afgeschaft en het
zwart-oranje lint verdwijnt als onderdeel van militaire onderscheidingen.
Het lintje duikt vervolgens weer op tijdens de Tweede
Wereldoorlog. Sterker nog: het lint verschijnt tweemaal onder een andere naam. Na
de slag bij Smolensk krijgen enkele gardedivisies van het Rode Leger een
zwart-oranje lint als onderscheiding toegekend. Het lint wordt het Gardelint (Гвардейская лента) genoemd en ziet bijna precies hetzelfde uit als de oude St.
Jorislintjes met drie zwarte en twee rode strepen. Het minieme verschil tussen
de twee lintjes zit in de breedte van de oranje randjes aan de zijkanten van
het lint die bij het Gardelint iets breder zijn. In 1943 wordt per decreet van
het Opperste Presidium van de USSR het Gardelint officieel onderdeel van de
Onderscheiding van Glorie (Орден Славы)
en in 1945 wordt het Gardelint onderdeel van de medaille ‘Voor de Overwinning
op Duitsland in de Grote Vaderlandse Oorlog’ (За Победу над Германией в Великой Отечественной войне). Waarom
precies een pre-revolutionair lintje weer opnieuw wordt ingevoerd, zij het
onder een andere naam, is giswerk. Wellicht speelt het creëren van een link met
vroegere militaire overwinningen, zoals die van generaal Koetoezov over
Napoleon, een rol. Het idee wordt gewekt dat de Sovjetoverwinningen over de Asmogendheden
in een lange traditie van militaire zeges vallen.
 | |
| Het minieme verschil tussen het St. Jorislint (boven) en het nieuwe Gardelint, zoals bevestigd aan de Onderscheiding van Glorie (onder) |
 |
| De Onderscheiding van Glorie met het Gardelint |
In dezelfde tijd zijn er in Rusland ook zwart-oranje linten
in gebruik die wél de naam van St. Joris dragen. Deze zijn niet in gebruik in
het Rode Leger, maar in het leger waar zij tegen vechten: de Wehrmacht. De
Wehrmacht vond in de bezette gebieden namelijk Russen die bereid waren aan de
kant van de Duitsers mee te vechten tegen het Rode Leger in de hoop zo Rusland
van het communisme te kunnen bevrijden. Dit ‘Russisch Bevrijdingsleger’ (Русская Освободительная Армия,
kortweg ROA) was ondergeschikt aan de Wehrmacht en stond onder leiding van
voormalig generaal van het Rode Leger Andrei Vlasov. De ROA, die vooral aanhang
vond onder lieden die voorheen ook in de burgeroorlog tegen de communisten
hadden gevochten, introduceerde op die manier weer (tijdelijk) het St.
Jorislint.
De ROA wordt uiteindelijk bij Praag verslagen, waarop de
soldaten die onder Vlasov vochten stuk voor stuk worden veroordeeld voor
landverraad. Met het verdwijnen van de ROA, verdwijnt dus ook het St. Jorislint
weer. Het bijna identieke Gardelint blijft wel bestaan, doch enkel als
onderdeel van de militaire onderscheiding.
 |
| Majoor Aleksandr Albov, hoofd van de propaganda-afdeling van de ROA - op zijn borst prijken enkele St. Joriskruisen en lintjes |
Hoe komt het dan dat het lintje tegenwoordig weer naar St.
Joris is vernoemd en letterlijk overal opduikt rond 9 mei? Daarvoor moeten we
een sprong maken naar 1992. In 1992, wanneer de Sovjet-Unie reeds uit elkaar is
gevallen en het moderne post-communistische Rusland is ontstaan, wordt de
tsaristische Orde van St. Joris weer nieuw leven in geblazen en krijgt het lint
zijn oude design terug. Het Gardelintje wordt als het ware vervangen door het St.
Jorislint.
De immense populariteit van het St. Jorislintje in
hedendaags Rusland, echter, stamt uit een nóg recenter verleden. In 2005 wordt,
ter ere van de viering van 60 jaar overwinning, door de Russische nieuwsdienst
RIA Novosti een campagne gestart om het lintje te verspreiden onder de
Russische burgers. Deze werden daarbij aangemoedigd het lintje zichtbaar te
dragen op kleding, handtassen, autospiegels etc. om zo hun respect voor de
heldendaden van hun voorouders tijdens de oorlog te eren.
 |
| Deelnemers aan het 'Onsterfelijke Regiment' dragen St. Jorislintje op hun kleding. 9 mei 2014, St. Petersburg. |
Men kan hierbij zodoende wijzen op een zekere ironie. De
overwinning van de Sovjets in de Tweede Wereldoorlog wordt tegenwoordig
herdacht door het dragen van een lint dat de naam van St. Joris draagt, maar
dergelijke linten werden tijdens diezelfde oorlog juist enkel gebruikt door
troepen die tégen de Sovjets vochten! De St. Jorislintjes behoren namelijk tot
het tsaristische Rusland, de Witten en de ROA, terwijl juist het Gardelint, verdwenen
als onderscheiding in 1992, tot het Rode Leger en haar overwinning in de oorlog
behoort. Vanwege deze controverse is het dat sommige Russische activisten op
zoek zijn naar andere symbolen. Zo stelt een actiegroep voor om het lint te
vervangen door het ‘Vaandel van de Overwinning’ (Знамя Победы – het vaandel dat in 1945 boven de Reichstag werd gehesen),
dat immers ook een officieel symbool voor de Sovjet-overwinning is.
Sinds het uitbreken van het conflict in Oost-Oekraïne is het
lintje in opspraak geraakt. De pro-Russische separatisten hebben zich het lint
toegeëigend, waardoor het lint in verschillende staten een symbool is geworden
van de Russische inmenging in Oekraïne en het agressieve Russische buitenlandse
beleid in het algemeen. Het lintje heeft daardoor een zeer negatieve connotatie
gekregen in veel landen, met alle gevolgen van dien. In Georgië en Oekraïne is
het gebruik van het lint weliswaar niet verboden, maar het gebruik ervan wordt
ten zeerste afgeraden. Russen die het lint aan hun auto bevestigen, krijgen in
Georgië – dat, als je het aan de Georgiërs vraagt, nog altijd voor een kwart
door Russische troepen bezet is – het uitdrukkelijke verzoek het lint weg te
halen en in Oekraïne wordt het gebruik van het lint gezien als een
steunbetuiging aan de separatisten. In Wit-Rusland is het gebruik van het lint
tijdens de viering van de Dag van de Overwinning tot een minimum terug gedreven
en het dragen ervan wordt flink ontmoedigd. In Kazachstan, dat net als
Wit-Rusland een trouwe handelspartner van Rusland is, is het lintje inmiddels
verboden en is een ander lintje met de kleuren van de Kazachse vlag geïntroduceerd.
In Nederland – waar het lintje geen traditie is – werd het dragen van de
lintjes tijdens de jaarlijkse herdenking op het Russisch ereveld te Leusden in
2014 ook ontmoedigd (en voor militairen verboden).
Maar dan verrijst de vraag: welk symbool dient dan te worden
gebruikt om de slachtoffers van de oorlog te gedenken? Al eerder werd het ‘Vaandel
van de Overwinning’ genoemd, maar Oekraïne komt met een andere oplossing. Dit
jaar gebruiken zij voor het eerst een gestileerde afbeelding van een klaproos
met de tekst Нiколи Знову (‘Nooit meer’). Het lijkt erop dat de regering in Kiev er
alles aan wil doen het nieuwe symbool snel te verankeren in de samenleving,
want de klaproos duikt overal op: in tv-spotjes, op de twitter-pagina van
Porosjenko, op plakkaten en zelfs de Rodina Mat – een gigantisch beeld dat de
verdediging van Kiev herdenkt – werd uitgedost met een krans van gevlochten
klaprozen. Een mooi symbool, dat aansluit bij de traditie van de Britten die
met hetzelfde bloemetje alle slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog gedenken. De
focus wordt dus niet gelegd op de heldendaden van het leger, maar op zowel de militaire
als de burgerslachtoffers van de oorlog.
 |
| De Oekraïense klaproos |
Vindt het St. Jorislint een waardige tegenstander in de
klaproos? De tijd zal het ons leren, maar de toekomst van de klaproos buiten
Oekraïne ziet er bleekjes uit: in Sint-Petersburg zijn inmiddels al de eerste activisten
opgepakt die de bloem op hun kleding droegen. Daarnaast heeft de politie een
tentoonstelling in Moskou waarbij, onder andere door het gebruik van het
lintje, een alternatief beeld werd gegeven van de oorlog (met de focus op het
leed in plaats van de heldendaden) overhoop gehaald. Zo ziet het er dus naar
uit dat het St. Jorislintje voorlopig in Rusland op zijn voetstuk blijft staan - ongeacht haar geschiedenis.
Bronnen (ook voor afbeeldingen):
Bronnen (ook voor afbeeldingen):
http://sevastopolnews.info/wp-content/uploads/2015/03/glent.jpg
http://www.svoboda.org/content/article/25379021.html
http://коб-институт.com.ua/index.php/joomlaorg/statya-1/stati-2-go-prioriteta/588-georgievskaya-lenta-i-gvardejskaya-lenta-v-chjom-otlichie http://www.svoboda.org/content/article/25379021.html
(Disclaimer: Dit stukje is geschreven omdat ik erachter kwam dat ik eigenlijk bijna niets wist over de geschiedenis van het lintje en daarom op onderzoek uit ben gegaan op internet. Tijdens dit onderzoekje kwam ik er ook achter dat de rol van de ROA in de geschiedenis van het lintje bevochten wordt door sommige Russen - voorbeeld: veel officiële sites verzwijgen dit en/of noemen het bestaan van het Gardelintje als tegenhanger van het St. Jorislint niet - maar mij leek dit juist een zeer interessant punt in de geschiedenis van het symbool en derhalve is het opgenomen in dit stukje, louter voor de volledigheid en niet om mensen te beledigen.
Dit stukje is inhoudelijk gecontroleerd door een medestudent en blogger Cheery)
